Πεντέγραμμον: Βαθιά ριζωμένο στην αρχαιοελληνική παράδοση

Η κεντρική του θέση στη Φιλοσοφία και τα Μαθηματικά της Αρχαίας Ελλάδας.

«Θύμα» μιας καπηλευτικής ιδιοποίησης αρχαιοελληνικών συμβόλων από περιθωριακά τμήματα του δυτικού πολιτισμού αποτελεί η γνωστή πεντάλφα, που αδίκως έχει εντυπωθεί με αρνητικό τρόπο στο συλλογικό ασυνείδητο της σύγχρονης κοινωνίας.

Η πεντάλφα μπορεί να φέρνει συνειρμούς που έχουν να κάνουν με τη μαγεία, το σατανισμό ή τη μασονία και το σιωνισμό κατ' άλλους, ωστόσο είναι σύμβολο βαθιά ριζωμένο στην Αρχαία Ελλάδα, στην ανάπτυξη της Φιλοσοφίας και των Μαθηματικών.

Όπως αποδεικνύεται και από το κορυφαίο «Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης» των Henry G. Liddell και Robert Scott, η πεντάλφα συναντάται στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Ως πεντέγραμμον ορίζεται «το σχήμα αστέρος το οποίο σχημάτιζαν οι Πυθαγόρειοι δια συμπλοκής τριγώνων σχημάτων ούτω, κοινώς το σχήμα τούτο ονομάζεται πεντάλφα». Μάλιστα, ο όρος «πεντάλφα» συναντάται στον Λουκιανό, ενώ μεταγενέστερα εμφανίζεται και η λέξη «πεντέμυχος», που σημαίνει «ο πέντε μυχούς έχων».

Η πεντάλφα αποτελεί μέρος μιας πανάρχαιας συμβολιστικής παράδοσης, που ξεκινά από την πρωτόγονη απόπειρα του ανθρώπου να αντιπαλέψει και στη συνέχεια να κατανοήσει τις δυνάμεις της φύσης. Στις πρώιμες κοινωνίες, πριν ακόμα ο μύθος αποτελέσει την πρώτη μορφή συστηματοποίησης της γνώσης, το μαγικό στοιχείο ενσωματώθηκε στις αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν για τους αριθμούς και τα σχήματα. Όπως οι αριθμοί 3,4 και 7 ήταν συνήθεις «μαγικοί» αριθμοί, έτσι και η πεντάλφα ήταν ένα από τα καθιερωμένα «μαγικά» σύμβολα. Όπως σημειώνει και ο Dirk J. Struik στη «Συνοπτική Ιστορία των Μαθηματικών», σε αυτές τις πρώιμες αναπαραστάσεις εντοπίζονται οι πρώτες προσπάθειες να αποδοθούν οι τριγωνικοί αριθμοί, που έπαιξαν μεταγενέστερα σημαντικό ρόλο στα πυθαγόρεια μαθηματικά και ακριβώς αυτή η «μαγική» πλευρά των Μαθηματικών αποτέλεσε τον καθοριστικό παράγοντα για τη μελλοντική ανάπτυξή τους.

Παρόλο που η πεντάλφα συναντάται και σε άλλους αρχαίους πολιτισμούς, μόνο στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στη διδασκαλία του Πυθαγόρα αποκτά κεντρική θέση. Ο Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Πυθαγόρας ο Σάμιος (περίπου 580-500 π.Χ) ηγείτο της ομώνυμης σχολής, που απέκτησε πολύ μεγάλη επιρροή τον 4ο π.Χ αιώνα και συνέβαλε σημαντικότατα στην ανάπτυξη των Μαθηματικών και της Αστρονομίας. Η διδασκαλία των Πυθαγόρειων για την κοσμική αρμονία των σφαιρών ήταν η βάση για να αναπτυχθεί ο πυθαγόρειος μαθηματικός συμβολισμός και ο μυστικισμός των αριθμών -μέρος των οποίων είναι και η πεντάλφα-, που συνδέονται με την πίστη του Πυθαγόρα στη μετεμψύχωση. Η σημασία που απέδιδαν στα Μαθηματικά και συγκεκριμένα στην Αριθμητική έχει να κάνει με την πεποίθησή τους ότι αυτά είναι η οδός για την απελευθέρωση της ψυχής. Διότι, όπως παραθέτει ο Αριστοτέλης (Μετά τα φυσικά, Α 5) τον Πυθαγόρα, «τα των αριθμών στοιχεία των όντων πάντων ... είναι».

Ο μυστικισμός των αριθμών του Πυθαγόρα και η πεντάλφα, αργότερα αναβίωσε στο νεοπλατωνισμό και πέρασε στην Αναγέννηση και τους νεότερους χρόνους.

Η αρχαιοελληνική παράδοση ήταν ακριβώς αυτή που κληροδότησε το σύμβολο του πενταγράμμου στη Δύση. Το μυστικιστικό περίβλημα που έφερε μαζί του, λόγω και του χαρακτήρα της Σχολής των Πυθαγορείων, επέτρεψε μέσα στους αιώνες και πιο έντονα στο τέλος του ρομαντισμού, με την αναβίωση ενός νέου αποκρυφισμού και κάθε είδους δεισιδαιμονίας, να συνδεθεί με τη μαγεία, τη λατρεία του Σατανά ή τη Μασονία.

Η πεντάλφα ως πυθαγόρειο σύμβολο της αρμονίας του σύμπαντος, μέρος ενός συστήματος συμβόλων κοσμικών φαινομένων και δυνάμεων που απορρέει από την αρχαιοελληνική μυθολογία, τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και τη μορφή του Πυθαγόρα, περνά στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση.

Τη συνεχή επιρροή των πυθαγόρειων ιδεών στους Ρωμαϊκούς Χρόνους, μέσω της παράδοσης του αποκρυφισμού, των μαθηματικών και της μουσικής, παρουσιάζουν ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, που έδρασε το δεύτερο ήμισυ του 1ου αιώνα μ.Χ, και ο συνεχιστής του τον επόμενο αιώνα, Αλέξανδρος ο Αβωνοτειχίτης. Φαίνεται πως ο Πυθαγορισμός είχε περάσει στη λαϊκή παιδεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενώ παράλληλα τα όρια μεταξύ επιστήμης, φιλοσοφίας και μαγείας άρχισαν να αμβλύνονται.

Με τη μυθική εικόνα του Πυθαγόρα ως παντογνώστη ασχολείται και ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος, στις Μεταμορφώσεις. «Τίποτε δεν διατηρεί τη μορφή του. Νέα σχήματα από τα παλιά. Η Φύση, ο μεγάλος εφευρέτης, ασταμάτητα επινοεί» λέει ο οβιδιακός Πυθαγόρας και η πεντάλφα εντάσσεται μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο στοιχειακού μετασχηματισμού και παγκόσμιας αλλαγής.

Στο μεταξύ επιβιώνει ο μυστηριακός χαρακτήρας της αρχαίας σχολής των Πυθαγορείων στον Κρότωνα, με το γνωστό «Εκάς οι Βέβηλοι» που αναγραφόταν στο άγαλμα του Ερμή, καθώς και κάποιες από τις δοκιμασίες μύησης στις οποίες καλούνταν να απαντήσουν οι υποψήφιοι, όπως «γιατί το εγγεγραμμένο σε σφαίρα δωδεκάεδρο παριστάνει τον αριθμό του σύμπαντος». Το κανονικό δωδεκάεδρο είναι ένα από τα 5 πλατωνικά στερεά, που έχει ως έδρες δώδεκα κανονικά πεντάγωνα, από τις διαγώνιες των οποίων σχηματίζεται η πεντάλφα.

Ο πρώτος δε αλχημιστής της Ιστορίας λέγεται πως ήταν ο Βώλος από τη Μένδρη, ο οποίος είχε συνδυάσει στοιχεία από την ελληνική φιλοσοφία με την ανατολική μυθολογία και με τις αιγυπτιακές γνώσεις των τεχνών στη βαφή των υφασμάτων και στην επεξεργασία του χρυσού. Το κύριο έργο του «Περί των Φυσικών Δυνάμεων» φαίνεται να ήταν ένα είδος εγκυκλοπαίδειας, αφιερωμένη στις απόκρυφες ιδιότητες των μετάλλων, των φυτών και των ζώων, καθορίζοντας τις αντιθέσεις, τις έλξεις και τις κυριαρχίες που σχετίζουν τις δυνάμεις της φύσης. Ο Βώλος φαίνεται ότι ήταν ο ιδρυτής της αλχημείας, με τη θεωρία του για τον σχηματισμό λιγότερο ευγενών μετάλλων σε ασήμι και χρυσό. Η επιρροή του φαίνεται στην πυθαγόρεια παράδοση της ρωμαϊκής περιόδου, ενώ η μορφή της αλχημείας που θα επιβίωνε ανά τους αιώνες, μέχρι τη συγκρότηση της σύγχρονης χημείας, αποδίδεται σε αυτόν.

Οι αλχημιστές του Μεσαίωνα εγκολπώθηκαν την αρχαία συμβολιστική παράδοση των Πυθαγορείων και έτσι η πεντάλφα εντάχθηκε σε ένα σύστημα συμβόλων, με αινιγματικούς υπαινιγμούς, η ερμηνεία των οποίων παραμένει ασαφής μέχρι και σήμερα. O Μεσαίωνας κληρονομεί στην Αναγέννηση όλα τα είδη των αλληγορικών παραστάσεων, που αποτυπώνονται και στις τέχνες. Τα ουράνια σώματα «κατοικούνται» από πνεύματα με μορφή και φύλο, ο Δίας, ο Άρης ή η Αφροδίτη συνδέονται με τα στοιχεία της φύσης, τον κύκλο των εποχών, των ωρών, της αστρολογίας. Αναπτύσσεται έτσι ένας περίπλοκος κόσμος σημείων, συμβόλων και αλληγοριών όχι μόνο σε μαγικά κείμενα, συχνά εικονογραφημένα, αλλά και σε μνημειακά σύνολα τόσο σε κοσμικά κτήρια όσο και σε εκκλησίες.

Στα γλυπτά στο Κωδωνάστασιο του Καθεδρικού της Φλωρεντίας συνυπάρχουν η Αθηνά, ο Ηρακλής, ο Ορφέας με τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου. Η παρουσία τους οφείλεται όχι μόνο στις πλανητικές ιδιότητες του χαρακτήρα τους, αλλά και γιατί είναι φορείς απόκρυφων συμβολισμών. Ο πολύπλοκος συνδυασμός μυθολογικών θεμάτων με χριστιανικά και σύγχρονα οφείλεται και στο φιλοσοφικό ρεύμα του Νεοπλατωνισμού. Οι τοιχογραφίες του Ραφαήλ ή οι παραστάσεις του Μιχαήλ Αγγέλου στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα, δημιουργούν ένα χώρο νοηματικών συσχετισμών, που συνδέουν την αρχαιότητα με τον χριστιανικό κόσμο.

Στο πεδίο των επιστημών, ξεχωρίζει η περίπτωση του αστρονόμου Γιοχάνες Κέπλερ, που ανακάλυψε μεταξύ άλλων την ελλειπτική τροχιά των πλανητών και χαρακτηρίζεται ως ένας κορυφαίος Πυθαγόρειος. Ο Κέπλερ, τον 17ο αιώνα, αναζήτησε τις μαθηματικές αρχές των πέντε τότε γνωστών πλανητών στις μουσικές αναλογίες και στα πέντε κανονικά στερεά (πυραμίδα, κύβος, οκτάεδρο, δωδεκάεδρο, εικοσάεδρο), αφού αυτά ήταν οι τέλειες γεωμετρικές μορφές που είχε χρησιμοποιήσει ο Πλάτωνας και είχε μελετήσει ο Ευκλείδης. Ο Κέπλερ λέγεται πως ήταν και ο τελευταίος πραγματικός Πυθαγόρειος.

Με την ανάπτυξη της σύγχρονης φυσικής, το συμβολιστικό σύστημα των πυθαγορείων εγκαταλείπεται και η πεντάλφα χάνει τη σύνδεσή της με την αρχαιοελληνική παράδοση. Με το ρομαντισμό και τα ιδεαλιστικά ρεύματα του 19ου αιώνα αναθερμαίνεται το ενδιαφέρον για το μυθολογικό θεματικό ρεπερτόριο, τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στη λογοτεχνία, με αποκορύφωμα τον συμβολισμό στη στροφή του 20ου αιώνα.

Παράλληλα, με τη συντηρητικοποίηση που φέρνει η βικτωριανή εποχή και την αναβίωση κάθε είδους δεισιδαιμονίας, ανθούν οι μυστικιστικές οργανώσεις, που σχετίζονται με τη μασονία, τη μαγεία και τον εβραϊκό αποκρυφισμό. Η πεντάλφα συνδέεται πια με το «κακό» και τις «διαβολικές δυνάμεις», ειδικά μετά το συγγραφικό έργο του Elipha Levi και του Aleister Crowley, στο οποίο μάλιστα εμφανίζεται ανεστραμμένη. Στον 20ο αιώνα, η ανεστραμμένη πεντάλφα θεωρείται πλέον σύμβολο του Σατανά και διαχέεται ως τέτοιο και μέσα από τη βιομηχανία του θεάματος στις μάζες.

Μέσα από μια συνοπτική ανασκόπηση της ιστορίας του πανάρχαιου συμβόλου, καταδεικνύεται ότι η πεντάλφα (είτε ως πεντέγραμμον είτε ως πεντέμυχος) είναι ριζωμένη στην κλασική αρχαιότητα, στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία και τα μαθηματικά. Το αρχαιοελληνικό συμβολιστικό της περιεχόμενο, αυτό που της απέδωσαν οι Πυθαγόρειοι και έχει να κάνει με τα κοσμικά στοιχεία, την πυθαγόρεια «υγιεία» και τη συμπαντική αρμονία, επιβίωσε για αιώνες, μέχρι να ξεχαστεί και να διαστρεβλωθεί στα χέρια περιθωριακών ομάδων και μυστικιστικών οργανώσεων. Η επιστροφή στις αρχαιοελληνικές ρίζες είναι το ζητούμενο.