Στυλιανή Λέτσιου
Περίληψη
Ήδη από τον 17ο αιώνα, η «σύγχρονη επιστήμη» επικέντρωσε τις προσπάθειές της στην ανακάλυψη των κανονικοτήτων της φύσης μέσω της επιστημονικής μεθόδου. Κατά την αποκρυπτογράφηση των νόμων της φύσης, η επιστήμη θεωρήθηκε ότι είναι όχι μόνο ανεξάρτητη από το πλαίσιο παραγωγής της, αλλά και ικανή να προσφέρει μία αληθινή μίμηση του κόσμου και, κατά συνέπεια, τις νόμιμες βάσεις για μία ορθολογιστική οργάνωση της κοινωνίας. Καθώς ενισχυόταν η νεωτεριστική πεποίθηση ότι η επιστήμη μπορεί να απεικονίσει με ακρίβεια και να ελέγξει τη φύση, ενισχυόταν και η ελπίδα ότι με ανάλογο τρόπο θα μπορούσε να οργανωθεί κανονιστικά και η κοινωνία σύμφωνα με την αδιαμφισβήτητη ομοιομορφία της φύσης.
Θεμελιωμένη πάνω σε μία σειρά παραδόσεων όπως η ελληνο-λατινική πίστη στην ύπαρξη μιας Παγκόσμιας Λογικής (Λόγου), η ιουδαϊκο-χριστιανική ιδέα μιας παγκόσμιας Ιστορίας και Προόδου, αλλά και η μακραίωνη μιμητική παράδοση της Δύσης, καλλιεργήθηκε η νεωτερική αντίληψη ότι η Φύση είναι σαν ένα Βιβλίο που αναμένει να ανοιχθεί, να αναγνωσθεί και να ακολουθηθεί κατά γράμμα ως Ιερό Ευαγγέλιο. Η μεταφορική αυτή εικόνα της φύσης συνδύασε αφενός μεν δύο τεχνικά εικονικά συστήματα: την (νοητική) τεχνολογία του εκτυπωμένου βιβλίου και την (υλική) τεχνολογία της μηχανής, αφετέρου δε τις συμβολικές δυνατότητες της αλφαβήτου ως ένα σύστημα μιμητικής κατάταξης, κωδικοποίησης και μετάδοσης. Παράλληλα συνέβαλε στην αισθητικοποίηση της φύσης ως μία αυτορυθμιζόμενη ολότητα που κατασκεύασε ο Δημιουργός. Η νεωτερική αυτή διαδικασία που εγκαινίασε μία ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στη φύση, την επιστήμη και την πολιτική, θα μπορούσε να απεικονισθεί μεταφορικά ως εξής: Η φύση υπαγορεύει, η επιστήμη καταγράφει και η πολιτική διαβάζει και ακολουθεί κατά γράμμα. Η γλώσσα της «εγγραφής», η γλώσσα της φύσης, καθίσταται λοιπόν η ιδανική γλώσσα της πολιτικής.
Η νέα επιστήμη λειτούργησε, καταρχήν, ομολογουμένως ανατρεπτικά. Πράγματι επέτρεψε την ανατροπή των παραδοσιακών μορφών απεικόνισης της φύσης που είχαν παλαιότερα οργανώσει είτε η Βίβλος, είτε οι ταξινομήσεις της αριστοτελικής επιστήμης, συμβάλλοντας διατλαντικά στην αμφισβήτηση των εξουσιών της Εκκλησίας και του Κράτους. Εισήγαγε όμως ένα νέο συμβολικό σύστημα που τελικά νομιμοποίησε μία νέα πολιτική, κοινωνικο-οικονομική και θεολογική τάξη.
Η παραπάνω διαδικασία θα μπορούσε να συνοψισθεί ως εξής: Από τη μία, η φύση αντιμετωπίστηκε ως απόλυτα ανεξάρτητη από την επιστημονική ανακάλυψη. Σε αυτή την προ-επιστημονική κατανόηση της φύσης, το «Βιβλίο της Φύσης» θεωρείται ότι εμπεριέχει όλες τις απαντήσεις που οι επιστήμονες πρέπει να αποκαλύψουν, εξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η φύση. Για παράδειγμα, οι δημιουργικές διάνοιες της νεωτερικότητας, όπως ο Γαλιλαίος και ο Νεύτωνας, δοξάζονται ακόμη και σήμερα για τις αυτόνομες επιστημονικές τους ανακαλύψεις, παρά για τη δημιουργικότητα των ερευνών τους. Η επιστήμη τους θεωρείται ανεξάρτητη από το πλαίσιο παραγωγής της, καθώς και από τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές ή θεολογικές ιδιαιτερότητες της εποχής τους. Από την άλλη, οι επιστημονικές μεταφορές άρχισαν να χρησιμοποιούνται στον πολιτικό λόγο (discourse) ως ακριβή μέτρα του αληθινού, του πραγματικού και, ως εκ τούτου, του πολιτικά νόμιμου, χάριν στη μιμητική τους σχέση προς αυτό που έχει ήδη ανακαλυφθεί στη φύση.
Ωστόσο, μία προσεκτικότερη ανάγνωση του έργου του Γαλιλαίου ή του Νεύτωνα μας πείθει ότι δεν πρόκειται απλά για μία ανακάλυψη και την επιστημονική της επιβεβαίωση, αλλά για την έκφραση μιας νέας δημιουργικής αντίληψης περί της φύσης που αγωνίζεται να εδραιώσει έναν νέο νοηματικό ορίζοντα που θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη μεσαιωνική παράδοση. Ο νοηματικός αυτός ορίζοντας, όμως, δεν ήταν ποτέ ανεξάρτητος από παλαιότερα μοντέλα «επιστημονικής» ανάλυσης. Για παράδειγμα, οι θεωρίες του Κέπλερ αναπτύχθηκαν υπό το φως του έργου του Κοπέρνικου σε συνδυασμό με διάφορες θρησκευτικές και πυθαγόρειες-πλατωνικές ιδέες, ο Γαλιλαίος κατανόησε τις θεωρίες του Κοπέρνικου υπό το φως της αριστοτελικής φιλοσοφίας και οι θεωρίες του Νεύτωνα βασίστηκαν στις υποθέσεις των προκατόχων του. Ακόμη και σε αυτή την εποχή της γένεσης της σύγχρονης επιστήμης, η επιστήμη παρέμεινε μία ερμηνευτική διαδικασία αναγέννησης νοημάτων που προϋπέθετε μία πολιτιστικά και ιστορικά συγκεκριμένη σχέση και σύνδεση με τον κόσμο.
Η περίπτωση του Νεύτωνα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές, θετικιστικές αναγνώσεις του έργου του, έχει ήδη αναπτυχθεί μία αναθεωρητική βιβλιογραφία η οποία επισημαίνει ότι ούτε τα μαθηματικά κατέχουν κυρίαρχη θέση στο έργο του, ούτε οι θέσεις του περί της φυσικής τάξης μπορούσαν να αποφύγουν τις πολυπλοκότητες που ο ίδιος της αναγνώριζε. Την ίδια στιγμή που ο Νεύτωνας αναγνώριζε την αδυναμία ακριβούς απεικόνισης της φυσικής τάξης εξαιτίας της μεταφυσικής της αφετηρίας, προσπαθούσε να επαληθεύσει την ύπαρξη αυτής της θείας τάξης μέσω της μαθηματικοποίησης του σύμπαντος, αμφισβητώντας τη μηχανιστική συμβολική οικονομία της μαθηματικής φιλοσοφίας του Ντεκάρτ και των θεωριών του Γαλιλαίου. Κατ’ αυτή την έννοια, η παραδοσιακή ανάγνωση του Νεύτωνα ως του εμπνευστή της μηχανιστικής φιλοσοφίας καθίσταται ιδιαίτερα προβληματική.
Η αποδοχή του ίδιου του Νεύτωνα περί της αδυναμίας ενός μαθηματικού συστήματος να απεικονίσει απόλυτα τη φυσική τάξη θα πρέπει να ειδωθεί στο πλαίσιο μιας ευρύτερης πολιτιστικής, θεολογικής και επιστημονικής προβληματικής, η οποία επιδίωκε την κατασκευή μιας φυσικής τάξης που θα απεικόνιζε την ύπαρξη του Θεού και θα λειτουργούσε σύμφωνα με τη θεία σοφία και αιώνια αρχή του, παρά σύμφωνα με τον ντετερμινισμό «απλών μηχανικών αιτιών» (Newton, 1687). Κατά τρόπο ειρωνικό, καθώς ο Νεύτωνας επιχειρούσε να αναπτύξει ένα σημειωτικό σύστημα για τη μαθηματική απεικόνιση μιας φυσικής τάξης που θα αντανακλούσε τους νόμους της θείας βούλησης, η ίδια του η σκέψη συστηματοποιήθηκε από τους οπαδούς και εκλαϊκευτές της επιστήμης του ως ένα κυρίαρχο σύστημα παγκόσμιων ‘νόμων’, οδηγώντας στην κυριολεκτική του αποθέωση. Ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του Νεύτωνα η απώλεια των μεταφυσικών-θεολογικών διαστάσεων του έργου ήταν πλέον οριστική. Εξετάζοντας τις υλιστικές και μηχανιστικές διαστάσεις της λεγόμενης «κουλτούρας του Νευτωνιασμού» σε Αγγλία και Αμερική, θα νόμιζε κανείς ότι ο Νεύτωνας γεννήθηκε τελικά στη …Γαλλία.
Πλήρες Κείμενο:
PDF
Πηγή: http://ojs.lib.uth.gr/index.php/tovima/article/view/93
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου